تونکات علی؛گیاهی سنتی با ادعاهای مدرن

مجموعه: داروهای گیاهی و طب سنتی

تونکات علی گیاهی بومی مالزی و اندونزی است 

همه چیز درباره تونکات علی؛ از معجزه تا آسیب کبدی

تونکات علی، با نام علمی Eurycoma longifolia، گیاهی گل‌دار از تیره عرعریان (Simaroubaceae) است که بومی جنگل‌های بارانی جنوب شرق آسیا، به ویژه کشورهای مالزی، اندونزی، ویتنام، تایلند، لائوس، کامبوج و میانمار می‌باشد. این گیاه همچنین در جزایر بورنئو و سوماترا و حتی فیلیپین یافت شده است. تونکات علی اغلب با نام‌های رایجی مانند پاساک بومی، لانگ‌جک (Longjack)، جینسینگ مالزیایی یا علیز واک (Ali’s Walking Stick) شناخته می‌شود. بسیاری از این نام‌ها به تلخی شدید گیاه یا کاربردهای دارویی آن اشاره دارند، مانند "پناوار پاهیت" که به معنای "داروی تلخ" است.

این گیاه قرن‌هاست در طب سنتی جنوب شرق آسیا به عنوان مقوی عمومی، تقویت‌کننده قوای جنسی و درمان‌کننده بیماری‌هایی مانند مالاریا، تب و مشکلات گوارشی استفاده می‌شود. امروزه، تونکات علی به عنوان یک مکمل غذایی محبوب، به ویژه در میان مردان میان‌سال و ورزشکاران، برای افزایش سطح تستوسترون، بهبود عملکرد جنسی و ورزشی، کاهش استرس و حتی کنترل قند خون تبلیغ می‌شود. با این حال، شواهد علمی برای بسیاری از این ادعاها محدود و گاهی متناقض است و مصرف آن ممکن است با خطرات جدی همراه باشد.

تونکات علی قرن‌هاست به عنوان تقویت‌کننده جنسی استفاده می‌شود

توصیف ظاهری و زیست‌شناسی

تونکات علی درختچه‌ای باریک و متوسط‌قد است که ارتفاع آن معمولاً به ۱۰ متر می‌رسد، اما گاهی تا ۱۵ متر نیز رشد می‌کند. اغلب بدون شاخه‌های جانبی است و دمبرگ‌های آن قهوه‌ای مایل به قرمز هستند. برگ‌ها مرکب و شانه‌ای زوج، تا یک متر طول دارند و شامل ۳۰ تا ۴۰ برگچه نیزه‌ای یا تخم‌مرغی-نیزه‌ای می‌شوند. هر برگچه حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر طول و ۱.۵ تا ۶ سانتی‌متر عرض دارد، با سطح زیرین روشن‌تر.

گل‌آذین آن بزرگ، خوشه‌ای و قهوه‌ای-قرمز رنگ است و پر از کرک‌های ریز و نرم می‌باشد. گل‌ها دوپایه یا هرمافرودیت هستند و میوه آن سفت، تخم‌مرغی شکل، ابتدا زرد-قهوه‌ای و در زمان رسیدن قرمز-قهوه‌ای می‌شود. این گیاه در زیراشکوب جنگل‌های پست و مرطوب رشد می‌کند و خاک‌های اسیدی با زهکشی خوب را ترجیح می‌دهد، هرچند در خاک‌های متنوعی زنده می‌ماند.

نام‌های رایج آن گاهی با گونه‌های مشابه مانند Polyalthia bullata اشتباه گرفته می‌شود. برای تمایز، به رنگ ریشه توجه می‌شود: سفید یا زرد برای تونکات علی (پوتیح یا کونینگ)، سیاه برای گونه دیگر (هیتام) و قرمز برای واریته ناشناخته در اندونزی (مراح).

برداشت ریشه باعث مرگ کامل گیاه می‌شود، که منجر به نگرانی از انقراض شده است. در مالزی، گونه در فهرست اولویت حفاظت قرار دارد و صادرات ریشه وحشی ممنوع است. برداشت وحشی طبق قانون گونه‌های در معرض خطر محدود شده و وزیر کشاورزی در ۲۰۱۶ هشدار داد که بدون کشت مصنوعی، گونه تا ۲۰ سال آینده منقرض می‌شود. دولت مالزی کشت تجاری را با تسهیلات مالی و تحقیقات کشاورزی تشویق می‌کند.

تونکات علی می‌تواند تستوسترون را تا ۳۰٪ افزایش دهد

ترکیبات شیمیایی

تحقیقات شیمیایی نشان داده‌اند که تونکات علی حاوی بیش از ۶۵ ترکیب فعال است. مهم‌ترین آن‌ها کواسینوئیدها (quassinoids) مانند یوریکومانون (eurycomanone)، یوریکومانول (eurycomanol) و یوریکومالاکتون (eurycomalactone) هستند که مسئول اثرات آندروژنیک (هورمون مردانه) و ضداسترس گیاه محسوب می‌شوند.

دیگر ترکیبات شامل آلکالوئیدها، ساپونین‌ها، پلی‌فنول‌ها، تانن‌ها، تری‌ترپن‌ها، پلی‌ساکاریدها و گلیکوپروتئین‌ها می‌باشند. این مواد باعث طعم تلخ شدید ریشه می‌شوند و پایه استخراج افشره‌های تجاری هستند. استانداردسازی افشره‌ها براساس نشانگرهایی مانند یوریکومانون، پروتئین کل، پلی‌ساکارید و گلیکوساپونین انجام می‌شود، که توسط مؤسسه تحقیقات علمی و صنعتی مالزی توصیه شده است.

کاربردهای سنتی و فواید ادعایی

در طب سنتی اندونزی، مالزی و ویتنام، ریشه تونکات علی را جوشانده و به عنوان مقوی پس از زایمان، تقویت‌کننده جنسی، ضدتب، ضد مالاریا، درمان اسهال خونی، زردی و کرم روده مصرف می‌کنند. از گل و میوه برای اسهال و از ضماد آن برای سردرد و درد معده استفاده می‌شود. خواص دیگری مانند ضددیابت، ضدمیکروب و تب‌بر نیز به آن نسبت داده شده است.

در کاربردهای مدرن، تونکات علی به عنوان مکمل غذایی برای موارد زیر تبلیغ می‌شود:

• افزایش تستوسترون و عملکرد جنسی: مطالعات متعدد، از جمله متاآنالیزهای سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴، نشان می‌دهند که می‌تواند سطح تستوسترون آزاد و کل را ۱۰ تا ۳۰ درصد افزایش دهد، به ویژه در مردان با سطح پایین (هیپوگنادیسم) یا استرس بالا. این اثر ممکن است میل جنسی، کیفیت نعوظ و حتی تعداد و کیفیت اسپرم را بهبود بخشد. با این حال، نتایج در افراد جوان و سالم کمتر چشمگیر است و هیچ تأیید مداومی برای درمان اختلال نعوظ وجود ندارد.

• بهبود عملکرد ورزشی: در افراد مسن (بالای ۵۵ سال) یا دارای کمبود تستوسترون، افزایش قدرت عضلانی و کاهش چربی گزارش شده، اما مطالعات روی ورزشکاران جوان تفاوت معناداری نشان نداده‌اند.

• کاهش استرس و اضطراب: یکی از قوی‌ترین اثرات: کاهش کورتیزول (تا ۱۶ درصد) و بهبود خلق‌وخو. در آزمایش‌های انسانی، مصرف ۲۰۰ تا ۴۰۰ میلی‌گرم روزانه به مدت چهار هفته، تنش، خشم و گیجی را کاهش می‌دهد.

• بهبود خواب: با تنظیم ریتم شبانه‌روزی و کاهش کورتیزول شبانه، ممکن است بی‌خوابی ناشی از استرس را تسکین دهد، هرچند شواهد انسانی محدود است.

• سلامت استخوان و کنترل قند خون: مطالعات حیوانی نشان‌دهنده اثرات مثبت بر پوکی استخوان (از طریق افزایش تستوسترون) و دیابت (افزایش سلول‌های بتا در پانکراس) هستند، اما تحقیقات انسانی ناکافی است.

شواهد کلی ضعیف تا متوسط است و تونکات علی برای درمان هیچ بیماری‌ای توسط سازمان‌های معتبر مانند FDA تأیید نشده. تحقیقات تا سال ۲۰۲۵ بر اثرات آندروژنیک و ضداسترس تمرکز دارد، اما نیاز به مطالعات بزرگ‌تر انسانی وجود دارد.

ریشه گیاه تونکات علی به شدت تلخ است

عوارض جانبی، خطرات و موارد منع مصرف

تونکات علی در دوزهای معمول (۲۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌گرم روزانه) و دوره‌های کوتاه (تا ۱۲ هفته) اغلب ایمن است، اما عوارض خفیفی مانند ناراحتی معده، تهوع، اسهال، سردرد، بی‌قراری یا بثورات پوستی ممکن است رخ دهد.

خطرات جدی‌تر شامل آسیب کبدی (هپاتوتوکسیسیتی) در مصرف بیش از حد یا طولانی‌مدت است، به ویژه در افراد با بیماری کبدی پیشین مانند سیروز. موارد نادری از آسیب کبدی حاد در بدن‌سازان گزارش شده. همچنین، به دلیل اثرات آندروژنیک، نباید در افراد مبتلا به سرطان پروستات حساس به تستوسترون استفاده شود، زیرا ممکن است رشد تومور را تحریک کند.

منع مصرف قطعی برای کودکان، زنان باردار یا شیرده، افراد با سیستم ایمنی ضعیف یا مصرف‌کنندگان داروهای سرکوب‌کننده ایمنی وجود دارد. اثرات بر این گروه‌ها ناشناخته است.

ایمنی بلندمدت ارزیابی نشده، پس مصرف مداوم توصیه نمی‌شود. قبل از مصرف، مشورت با پزشک ضروری است تا تداخل با داروها بررسی شود.

دوز پیشنهادی بر اساس مطالعات: ۲۰۰ تا ۵۰۰ میلی‌گرم روزانه، حداکثر هشت هفته، سپس استراحت. هرگز بیش از مقدار روی برچسب مصرف نکنید.

مصرف طولانی تونکات علی ممکن است به کبد آسیب بزند

سوالات متداول 

1. تونکات علی دقیقاً چیست؟

گیاهی بومی مالزی و اندونزی با نام علمی Eurycoma longifolia که ریشه‌اش به‌عنوان تقویت‌کننده طبیعی تستوسترون و قوای جنسی استفاده می‌شود.

2. آیا تونکات علی واقعاً تستوسترون را بالا می‌برد؟

بله، در مردان بالای ۳۵–۴۰ سال که تستوسترون پایین یا استرس بالا دارند، معمولاً ۱۰ تا ۳۰ درصد افزایش می‌دهد. در جوانان سالم اثر خیلی کم یا صفر است.

3. بهترین دوز تونکات علی چقدر است؟

۲۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌گرم افشره استاندارد (حاوی ۲–۳٪ یوریکومانون) در روز، حداکثر ۸–۱۲ هفته متوالی.

4. تونکات علی قرمز قوی‌تر است یا زرد/سفید؟

نوع قرمز اندونزیایی معمولاً یوریکومانون بیشتری دارد و در بازار گران‌تر و قوی‌تر تلقی می‌شود، ولی تحقیقات علمی هنوز تفاوت معناداری تأیید نکرده.

5. آیا زنان هم می‌توانند تونکات علی بخورند؟

به‌طور کلی توصیه نمی‌شود؛ چون اثرات آندروژنیک ممکن است باعث جوش، پرمویی یا اختلال قاعدگی شود. فقط با تجویز پزشک.

6. تونکات علی باعث چاقی یا لاغری می‌شود؟

معمولاً نه چاق می‌کند نه لاغر؛ اما با افزایش تستوسترون و انرژی ممکن است چربی بسوزانید و عضله بسازید (به شرط ورزش و رژیم).

7. آیا تونکات علی برای کبد خطرناک است؟

در دوز بالا یا مصرف طولانی (بیش از ۱۰۰۰ میلی‌گرم یا بیش از ۳ ماه مداوم) خطر آسیب کبدی وجود دارد. افراد با کبد چرب یا هپاتیت نباید مصرف کنند.

8. تونکات علی را صبح بخوریم یا شب؟

بهتر است صبح یا قبل از ورزش مصرف شود؛ چون ممکن است بی‌خوابی بیاورد.

نتیجه‌گیری

تونکات علی گیاهی با سابقه سنتی طولانی است که در دنیای مدرن به عنوان بوستر طبیعی تستوسترون شناخته می‌شود. اثرات آن بر کاهش استرس و افزایش هورمون در افراد خاص امیدوارکننده است، اما شواهد برای بسیاری ادعاها ضعیف و خطرات مانند آسیب کبدی جدی هستند. مصرف تنها پس از مشورت پزشکی و از منابع معتبر توصیه می‌شود. با توجه به تهدید انقراض، حمایت از کشت پایدار ضروری است تا این گیاه بومی حفظ شود. تحقیقات آینده ممکن است نقش آن را در سلامت روشن‌تر کند، اما فعلاً احتیاط کلیدی است.

گردآوری:بخش سلامت بیتوته