زندگی نامه ابن هیثم؛ فیزیکدان برجسته جهان اسلام

مجموعه: زندگینامه شعرا و دانشمندان

ابوعلی محمد بن حسن بن هیثم بصری که به طور مختصر به او ابن هیثم می گفتند

«ابن هیثم»؛ مردی که با «اتاق تاریک» در جهان علم روشنگری کرد

ابوعلی محمد بن حسن بن هیثم بصری که به طور مختصر به او ابن هیثم می گفتند یکی از برجسته ترین دانشمندان جهان اسلام به شمار می رود. وی یک فیزیکدان، ریاضیدان و اخترشناس معروف عرب بود که به او لقب پدر نورشناسی مدرن را دادند. ابن هیثم در سال 354 هجری قمری در بصره متولد و در سال 430 هجری قمری درگذشت.

از مهم ترین فعالیت های علمی او می توان به مشارکت او در اصول نورشناسی و بینایی اشاره نمود به گونه ای که او موفق شد در سال های 1011 تا 1021 موثرترین و ارزشمندترین کتاب خود در این حوزه یعنی المناظر که به معنی نورشناسی است را بنویسد. وی علاوه بر این در علوم دیگری هم تبحر داشت که از جمله ی آن ها می توان به فلسفه، الهیات و پزشکی اشاره نمود. 

حتی بسیاری از پژوهشگران معتقدند که ابن هیثم اولین دانشمند جهان بود که موفق شد سرعت صوت را اندازه گیری کند. این دانشمند بزرگ جهان اسلام موفق شده بود با استفاده از واحدهای طولی که در دوره ی خود متعارف بود این کار بزرگ را انجام دهد. واحد اندازه گیری طول در زمان او، زرع بود. وی با همین واحد، سرعت نور و دور کره ی زمین را اندازه گرفت. 

از دیگر ویژگی های ابن هیثم این است که موفق شد 700 سال قبل از نیوتون درباره ی ویژگی های نور تحقیق و پژوهش کند و آن را مورد بررسی قرار دهد. علاوه بر این، وی موفق شد 5 قرن قبل تر از دانشمندان رنسانس، روش های علمی بر اساس آزمایش را پایه گذاری کند.

ابن هیثم شخصی که اولین روش های علمی را اختراع کرد

ابن هیثم؛ شخصی که اولین روش های علمی را اختراع کرد

بدون شک تاریخ هیچ کشوری، نمی تواند مو به مو شخصیت های ارزشمند و موفق خود را ثبت کند. به همین دلیل تاریخ ها پر از شخصیت ها و قهرمانان و دانشمندهای فراموش شده اند. این فراموشی و ثبت نشدن نام در تاریخ، بنا به دلایل مختلفی است.

در برخی از مواقع به دلیل سلطه ی مردان به زنان، نام بسیاری از دانشمندان و قهرمانان زن، مطرح نشد و بسیاری از مواقع هم به دلیل سلطه ای که کشورهای غربی بر سایر کشورها داشتند مانع از این شد که نام و یا آثار دانشمندان سایر کشورها در تاریخ ثبت شود. شاید بتوان گفت که ابن هیثم یکی از دانشمندان بود که به دلیل جبر تاریخ، بسیاری از آثار او به ثبت نرسید.

زندگینامه ابن هیثم

ابن هیثم در سال 354 قمری معادل 965 میلادی در بصره ی عراق، متولد شد. وی در اوایل قرن 11 میلادی یعنی سال 1020 میلادی و در دوران خلیفه الحاکم به قاهره، شهری که مهم ترین دستاوردهای علمی اش را به دست آورد مهاجرت کرد. او به مصر رفت تا جریان رود نیل را تنظیم کند. البته از جزئیات زندگی او اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. اکثر آن ها با ابهام است. اما دو نکته از زندگی وی، زمانی که به مصر سفر کرد ثابت شده است اولا توانایی فکری اش برای همه ی اطرافیان او ثابت شده بود. دوما او همیشه بیشتر از آنچه که در توانش بود کار انجام می داد.

اولین پروژه ابن هیثم، سدی بود که بر روی رود نیل تنظیم کرده بود

اولین پروژه ی هیثم در مصر، سدی بود که بر روی جریان آب رود نیل تنظیم کرده بود. وی زمانی که متوجه شد این کار غیر عملی است کار را ناتمام ول کرد و با خشم خلیفه ی مصر مواجه شد. با وجود اینکه می دانست با خشم خلیفه مواجه می شود کار را رها می کند. برخی از روایات در قرن 13 گفته اند که ابن هیثم خود را به دیوانگی می زند تا از خشم خلیفه در امان ماند. ابن هیثم بعد از مرگ خلیفه ی مصر دوباره به قاهره برمی گردد و با رونویسی کتاب های علمی عمر خود را سپری می کند. 

پروژه سدسازی ابن هیثم

شرح پروژه سدسازی ابن هیثم

یکی از مهم ترین اعتقادات ابن هیثم این بود دانشی که بر اساس کارهای حسی و عقلی است تنها راه رسیدن به حق است. این دانش ها شامل طبیعیات، الهیات و منطق می باشد.

وی برای اینکه بتواند به علم مورد علاقه ی خود بپردازد با اینکه در بصره دارای دیوانی بود خود را به جنون و دیوانگی زد تا او را برکنار کنند.

سپس به مصر و به نزد الحاکم، فرمانروای فاطمی رفت. او در مصر به همراه گروهی از مهندسان دوره ی خود بر روی پروژه ی سدسازی و تنظیم جریان تند آب رود نیل تحقیق کرد. وی در میانه ی پروژه دریافت که این کار، غیر ممکن است. 

وقتی خلیفه این نظر هیثم را شنید عصبانی شد و او را از این منصب بر کنار کرد و منصبی علمی در دیوان به او داد. او به این شغل هم علاقه ای نداشت به همین دلیل دوباره خود را به جنون و دیوانگی زد. بعد از این واقعه، خلیفه وی را در خانه اش زندانی کرد و اموالش را مصادره نمود.

همچنین شخصی را به عنوان قیم در خانه ای منصوب نمود. هیثم حاضر بود این بازداشت خانگی را بگذراند اما از کسی اطاعت نکند. چرا که در این زندان به راحتی می توانست به ابزار علمی و متون دسترسی داشته باشد.

ابن هیثم فیزیکدان

او طی این مدت بازداشت خانگی، ثابت کرد که نور یک خط مستقیم است، چگونگی کار کردن آینه ها را فهمید و همچنین ثابت کرد که نور بعد از عبور از آب، می شکند. بعد از مرگ خلیفه، دیگر خود را به جنون نزد و توانست اموالش را پس بگیرد و باقی مانده ی عمر خود را به نوشتن متون علمی گذراند.

او تحقیقات گسترده ای در زمینه ی علمی انجام داد به همین دلیل القاب مختلفی به او دادند. برخی به او بطلمیوس دوم یا فیزیک‌دان می گفتند و در اروپا به الهازن شناخته می شد. وی بیشتر عمر خود را در قاهره سپری کرد و در نهایت در همین شهر و در سن 76 سالگی درگذشت.

ابن هیثم فیزیکدان برجسته جهان اسلام

ﺁثار و کارهای ابن هیثم

بیشترین تاثیر وی در روش های علمی بود. او را پدر علم فیزیک نور می دانند. همچنین او آغازکننده ی حرکت هایی است که به واسطه ی همین حرکت ها و دستاوردها، دستگاه هایی همچون پروژکتورهای پخش کننده ی فیلم، دوربین های عکاسی و دوربین سینما اختراع شد. او بیشترین تلاش خود را در زمینه ی شناخت فیزیک نور انجام داد. به همین دلیل رساله ای در زمینه ی نور نوشت و بعد هم ذره بین را اختراع نمود.

از دیگر ﺁثار و کارهای او می توان به پی بردن به زاویه ی انکسار و تابش اشاره، تشریح اصول تاریکخانه و بحث کردن و تحقیق در مورد قسمت های مختلف چشم، اشاره نمود. رساله ی نور او تاثیر و نفوذ زیادی در اروپا داشت و بعدها کارهای او توسط کمال الدین فارسی ادامه یافت. 

به طور کلی ابن هیثم بیش از 200 کتاب نوشت و حدود 20 مورد از این کتاب ها در مورد ستاره شناسی و نجوم می باشد. او همچنین رساله ای به نام مقاله فی هیئته العالم در زمینه ی نجوم نوشت که این رساله سبب شهرت وی در عرصه ی ستاره شناسی شد. تنها رساله ای که ابن هیثم در زمینه ی نجوم نوشته است همین رساله می باشد که بعدها به باختر راه یافت. 

رفته رفته این رساله معروف تر شد به گونه ای که آبراهام هبرایوس این رساله را در قرن 13 به دستور آلفونسوی دهم، شاه کاستیل به اسپانیایی ترجمه نمود. این ترجمه اسپانیایی بعدها توسط یک مترجم ناشناس به لاتین بازگردانده شد و نام آن را کتاب جهان و آسمان نهاد. ابن هیثم در این رساله در مورد رفتار ﺁینه ی ماه صحبت می کند.

از اثار علم ریاضی ابن هیثم می توان به مطرح نمودن معادلات کوشی-ریمان، حل معادلات درجه چهارم و انتگرال، حل مسئله الحسن، جمع هندسی و مطرح نمودن قانون کتانژانت ها اشاره نمود.

همچنین بسیاری از دانشمندان بزرگ دنیا مثل راجر بیکن و  پوئر باخ اغلب تحقیقات خود را بر اساس پژوهش های هیثم انجام می دانند.

روش های علمی ابن هیثم

مهم ترین شاخصه ی ابن هیثم، استفاده از روش های عملی برای اثبات تئوری هایش بود. این کار او یک شاهکار در زمان خود محسوب می شد چرا که در دوران او فیزیک به مانند سایر علوم مانند فلسفه، از روش های عملی برخوردار نبود.

در واقع او اولین شخص در دوره ی خود بود که اعتقاد داشت برای هر نظریه ی تئوری باید پژوهش و آزمایش های عملی انجام گیرد تا بتوان تئوری را ثابت کرد. به همین دلیل کتاب اپتیک را نوشت که این کتاب، نقض کننده ی کتاب المجسطی بطلمیوس بود.

بعد از هزار سال، این کتاب به عنوان یک منبع از سوی استادان برای تدریس معرفی شد. 

اختراع ذره بین توسط ابن هیثم

اولین شخصی که موفق شد ذره بین را اختراع کند هیثم بود. راجر بیکن که ﺁثار او را مطالعه می کرد در نهایت موفق شد با استفاده از علم هیثم، عینک را اختراع نماید.

اتاق تاریک از برجسته ترین اختراعات ابن هیثم

مهم ترین و برجسته ترین اختراعات هیثم، اتاق تاریک و ذره بین بود که این اختراعات کمک کرد بعدها دوربین عکاسی ساخته شود. در واقع ابن هیثم ابزاری ساخت به نام جعبه ی تاریک که با استفاده از آن می توانست خورشیدگرفتگی را بررسی کند. این وسیله در زمان جنگ های صلیبی به اروپا معرفی شد. 

اتاق تاریک شامل یک جعبه بود که بر روی یکی از سطوح آن، یک روزنه ریز بود. وقتی نور از این روزنه عبور می کرد تصویری واضح اما وارونه بر روی سطح رو به رویی شکل می گرفت. این وسیله بسیار مورد توجه نگارگران قرار گرفت. به گونه ای که اغلب نگارگران ایتالیایی در قرن 16 برای طراحی دقیق تر از تصاویر و یا دورنمایی از این وسیله استفاده می کردند. 

آن ها برای کار خود، کاغذی را در سطح مقابل روزنه قرار می دادند و تصویری که بر روی این کاغذ ترسیم می شد را به تصویر می کشیدند.

وفات ابن هیثم

وی در سال 430 هجری قمری و در سن 76 سالگی در قاهره درگذشت. بر اساس گفته های بیهقی، وی به علت بیماری درگذشته است.

گردآوری : بخش علمی بیتوته