زندگینامه ابوالوفای بوزجانی

مجموعه: زندگینامه شعرا و دانشمندان

زندگینامه ابوالوفای بوزجانی

محمّد بن محمّد بن یحیی بن اسماعیل بن عباس، معروف به ابوالوفای بوزجانی، ریاضیدان‌ و ستاره ‌شناس‌ برجسته ایرانی‌ در قرن‌ چهارم‌ هجری قمری در اول رمضان 328 در بوزجان (تربت جام امروزی)، در مرز خراسان و افغانستان متولد شد. مقدمات ریاضیات زمان را، همان‌جا، نزد دایی و عمویش آموخت و به نیشابور رفت. سپس در سن 20 سالگی به بغداد سفر کرد و نزد اساتید مختلفی به تحصیل خود ادامه داد. و تا پایان عمرش در آنجا زندگی کرد.

در عراق به صورت آخرین نمایندهٔ برجستهٔ مکتب ریاضی-نجومی درآمد و به تألیف کتاب‌های مهم خود پرداخت و با همکارانش در رصدخانهٔ بغداد به رصد مشغول شد. وی پس از مدتی به یکی از دانشمندان مشهور زمان خود تبدیل شد و با دانشمندان هم ‌عصر خود، مکاتبات علمی داشت. به عنوان مثال: وقتی ابوریحان در خوارزم بود، برای رصد همزمان گرفتگی ماه، با بوزجانی که در بغداد بود، قرار گذاشتند تا نتیجه‌ی دو رصد که در دو نقطه‌ی مختلف انجام می گرفت.

او روش های محاسبه ای را که بازرگانان، کارمندان دوایر مالیه و مساحان زمین در شرق اسلامی در کارهای روزمرهٔ خود بکار می بردند، به نحوه منظم مدون ساخت و همچنین روش های متداول را اصلاح کرد و بعضی از روش های ناصحیح را نیز مورد انتقاد قرار داد. به عنوان مثال، پس از بیان آنکه مساحان، مساحت هر نوع چهار ضلعی را با ضرب کردن نصف مجموع اضلاع مقابل در یکدیگر بدست می آورند، خاطرنشان می سازد که این نیز اشتباهی آشکار و غلطی مسلم است.

از کتاب بوزجانی چنین بر می‌آید که دستگاه موضعی عددنویسی دهدهی هندی با استفاده از ارقام در میان مردم و تجار سرزمین های خلافت شرقی تا مدت های طولانی مورد استفاده نبوده است. او با توجه به عادت و عرف خوانندگانی که کتاب برای آن ها نوشته شده، از استفاده از ارقام کاملاً پرهیز کرده است و همهٔ اعداد و محاسبات را، که گاهی بسیار پیچیده است، تنها با واژگان بیان کرده است.

یکی از کتاب‌های علمی بوزجانی کتاب «فیما یحتاج الیه الصانع من الاعمال الهندسه» است، که بعد از سال ۳۷۹ نوشته شده‌است. بسیاری از روش‌های ساختن اشکال دوبعدی و سه‌بعدی که بوزجانی عرضه کرده، اقتباس است از آنچه در آثار اقلیدس، ارشمیدس، هرون اسکندری، تئودوسیوس و پاپوس آمده بوده‌است، اما بعضی از مثال‌ها ابتکاری است. در این اثر بوزجانی، مسائلی نیز راجع به تقسیم یک شکل به اجزایی که شرایط معینی را واجد باشند، آمده‌است.

اثر نجومی بزرگ بوزجانی «المجسطی» یا «الکامل» بسیار دنباله‌روی مجسطی بطلمیوس است. ممکن است این اثر که فقط بخشی از آن بجای مانده‌است، دقیقاً همان «زیج‌الواضع» او یا جزئی از آن باشد که بر رصدهای خود و همکارانش مبتنی است. بنظر نمی آید که زیج باقیمانده باشد.

قبل از بوزجانی، در مثلثات کروی، تنها وسیلهٔ حل مثلث‌ها قضیهٔ منلائوس راجع به چهارضلعی کامل بود که در کتب اسلامی به قاعدهٔ مقادیر ششگانه موسوم است. کاربرد این قضیه در حالت های مختلف بسیار دست و پاگیر است. بوزجانی با غنی تر ساختن ابزار مثلثات کروی، حل مسائل آن ها را راحت‌تر کرد. وی قضیهٔ تانژانتها را در حل مثلث قائم الزاویهٔ کروی بکار بست و تقدم در اثبات را بیرونی به وی نسبت داده‌است. یکی از اولین اثبات های قضیهٔ کلی سینوس ها برای حل مثلث های غیر قائم الزاویه، توسط بوزجانی ابداع گردید.

وی مسائل لاینحل هندسه کلاسیک را حل کرد و تحقیقاتی در اصول ترسیمات هندسی نمود که تا امروز هنوز کسی موفق به ارائه راه حل دیگری نشده است و از این حیث مسئله ابوالوفا در جهان مشهور است و اولین کسی است که مطالعات دقیقی دربارهٔ کره ماه انجام داد.

کارهای وی در زمینه هندسه کروی با کاربرد در نجوم کروی شگرف بوده است.

آثار مفقود بوزجانی.

از مجموعه کتابهای مفقود بوزجانی، ابن ندیم اینها را به او نسبت داده است :

1) کتاب تفسیر کتاب خوارزمی فی الجبر و المقابله ؛

2) کتاب تفسیر دیوفنطس فی الجبر ؛

3) کتاب البراهین علی القضایا التی استعمل دیوفنطس فی کتابه و علی ما استعمله هو فی التفسیر ؛

4) کتاب استخراج ضلع المکعب و مال المال و مایترکب منهما که موضوع آن حل هندسی

x4 = a  و  x4 + ax3 = b

5) کتاب زیج الکامل که به نوشته ابن ندیم در سه مقاله بوده است. نیامدن نام کتاب المجسطی ابوالوفا در الفهرست، باعث این گمان شده است که گویا الکامل همان المجسطی، اما قربانی  این گمان را رد کرده است ؛

6) زیج الواضح یکی دیگر از زیجهای منسوب به ابوالوفا است که مشخصه های نجومی مذکور در آن مورد استفاده مؤلفان پس از وی قرار گرفت. ابوریحان بیرونی در افراد المقال از زیج ابوالوفا نام می برد، اما روشن نیست که منظور او همان زیج الواضح باشد. ابن ندیم این کتاب را نیز دارای سه مقاله دانسته است؛

7) او همچنین از شرح ابوالوفا بر اصول اقلیدس خبر می دهد که موفق به اتمام آن نشده است.

قفطی نیز کتاب تفسیر کتاب ابرخس فی الجبر و کتاب العمل بالجدول الستینی را علاوه بر کتابهای یاد شده، به او نسبت داده است. پینگری این کتاب را به احتمال بخشی از کتاب المنازل دانسته است. اگرچه از کتاب ابرخس (هیپارخوس ) در جبر اطلاعی در دست نیست، اما ابن ندیم نیز هنگام ذکر ابرخس می گوید که بوزجانی آن را ترجمه، شرح و اصلاح کرده است. بغدادی کتاب مطالع العلوم المتعلمین را که ابن ندیم  به عموی بوزجانی نسبت داده، از خود ابوالوفا می داند.

ابن خلکان کتابی در استخراج اوتار به بوزجانی نسبت داده است. وپکه قولی از بوزجانی در یک نسخه خطی عربی درباره اندازه گیری محیط دایره یافته است که به موضوع رساله مورد نظر ارتباط دارد  قربانی و شیخان این متن و بررسی ریاضی آن را از مقاله وپکه به فارسی برگردانیده اند.

ابن اکفانی از کتاب مختصر فی فن الایقاع بوزجانی در موسیقی نام برده است.

بوزجانی نامه زندگی و آثار ابوالوفای بوزجانی

آثار برجای مانده بوزجانی.

1) المجسطی، یکی از کتابهای مهم بوزجانی در ریاضی و هیئت است که سزگین نسخه ای ناقص از آن را در پاریس معرفی کرده است. کندی این کتاب را همان زیج الواضح او می داند که نتیجه رصدهای ابوالوفا و همکارانش در حوالی 360 در بغداد بوده است . کارا دو وو مطالب کتاب المجسطی ابوالوفا را بر اساس نسخه پاریس بررسی کرده است. طبق توضیحات او، این کتاب را می توان به سه بخش عمده شامل مثلثات، به کار بردن دستورهای مثلثاتی درباره رصدها، و فرضیه سیارات تقسیم کرد؛

2) کتاب فی مایحتاج الیه الصانع من اعمال الهندسه، کتاب بوزجانی در هندسه که نام آن در الفهرست نیامده است و سزگین چند نسخه خطی از آن را معرفی کرده است. این کتاب را، که معمولاً به اختصار اعمال هندسی خوانده می شود، یکبار نجم الدین محمود و ابواسحاق کوبنانی و بار دیگر مترجمی ناشناخته تحت عنوان کتاب تجارت به فارسی ترجمه و کمال الدین ابن یونس و محمدباقر یزدی آن را به عربی و فارسی شرح کرده اند. در شرح فارسی محمدباقر یزدی با عنوان فتوحات غیبیه نام این اثر براهین اعمال الهندسیه آمده و پینگری به نادرست براهین اعمال الهندسیه را رساله مستقلی از بوزجانی دانسته است. وپکه معتقد است که اعمال هندسی از ابوالوفا نیست، بلکه یکی از شاگردانش از روی درسهای ابوالوفا آن را پدید آورده است.

وی (1855 میلادی ) این کتاب را براساس ترجمه فارسی آن به فرانسه ترجمه و تجزیه و تحلیل کرده است. کراسنووا نیز در 1966 ترجمه روسی این کتاب را، بر اساس نسخه استانبول منتشر کرده است. قربانی و شیخان عکس نسخه ای از این کتاب محفوظ در کتابخانه ایاصوفیه را به طور کامل به چاپ رسانده اند؛ تحریر نه چندان دقیقی نیز از ترجمه نجم الدین محمود و ابواسحاق کوبنانی از این کتاب را علیرضا جذبی با عنوان هندسه ایرانی : کاربرد هندسه در عمل در 1369 ش انتشار داده است. سزگین و قربانی نسخه ای از کتاب الحیل الروحانیه و الاسرار الطبیعیه فی دقائق الاشکال الهندسیه، محفوظ در اوپسالای سوئد، را معرفی کرده، آن را به ابونصر فارابی نسبت داده اند و احتمال داده اند که بوزجانی در تألیف کتاب فی مایحتاج... از آن استفاده کرده باشد، اما این نسخه در اصل دستنویسی از کتاب فی مایحتاج... است که برگهای افزوده به ابتدا و انتهای آن باعث انتساب نادرست آن به فارابی شده است.

3) کتاب فی مایحتاج الیه الکتاب و العمال و غیرهم من علم الحساب، مهمترین کتاب ابوالوفا در حساب است که آن را منازل، یا منازل السبع نیز می نامند. این کتاب را بوزجانی به نام عضدالدوله دیلمی تألیف کرده است. سه فصل اول این کتاب درباره اعمال حساب و مساحت و چهار فصل دیگر آن درباره صرافی، تجارت، مالیات و مانند آن است.

سزگین چند نسخه خطی از این کتاب را معرفی کرده، و سعیدان در 1350ش / 1971، این کتاب را بر اساس دو نسخه خطی تصحیح و چاپ کرده است. علاوه بر نسخه هایی که سعیدان  و سزگین ذکر کرده اند نسخه هایی نیز در دوبلین و اسکوریال وجود دارد. وپکه (1855 میلادی ) عناوین بابهای این کتاب را به زبان فرانسه ترجمه کرده و مدوی نیز قسمتهایی از آن را به روسی برگردانده است.

در باب آخر (هفتم ) از منزل سوم این کتاب، بوزجانی به شرح ساخت آلتی برای اندازه گیری فاصله ها، ارتفاع کوهها، عرض رودخانه ها و عمق چاهها و کارهایی از این قبیل پرداخته است. این وسیله از عضاده ای با دولِبْنِه تشکیل می شد که بر روی سطحی افقی نصب می شد و بسیاری از کارهای اسطرلاب را انجام می داد و ظاهراً بی شباهت به ربع دیواری نبود؛

4) زیج شامل، یکی از زیجهایی است که آن را به بوزجانی نسبت می دهند اما کندی انتساب این کتاب را به بوزجانی رد کرده است. علاءالدین القوشی المنانی شرحی به نام الکامل بر این کتاب نوشته است ؛

5) رساله فی ترکیب عدد الوفق فی المربعات، رساله ای درباره مربعهای وفقی است که سزگین نسخه ای از آن را که در ترکیه محفوظ است، معرفی کرده است ؛

6) رساله فی جمع اضلاع المربعات و المکعبات و اخذ تفاضلهما، رساله ای است که بوزجانی در پاسخ پرسش ابوبشر حسن بن سهل منجم تکریتی نوشته است. نسخه منحصر به فرد این اثر در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد. بوزجانی این رساله را به نام بهاءالدوله ابونصر فیروز (361ـ403)، پادشاه آل بویه، نوشته است؛

7) رساله الارثماطیقی که آن را المدخل الی صناعه الارثماطیقا و المدخل الحفظی الی صناعه الارثماطیقا نیز می نامند. سزگین چند نسخه از دستنویسهای این کتاب را معرفی کرده است؛

8) رساله فی معرفه الابعاد بین المساکن، رساله کوتاهی است که بوزجانی در آن با دو روش متفاوت فاصله شهر بغداد تا مکه را تعیین کرده است. از این رساله نسخه ای در مجموعه خطی به نام دستور المنجمین در پاریس نگهداری می شود آقایانی چاوشی این رساله را بررسی کرده و به پژوهش کندی درباره این رساله، با عنوان «ابوالوفا فاصله بغداد تا مکه را محاسبه می کند»، اشاره نموده است؛

9) رساله فی اقامه البرهان علی الدائر من الفلک، که نام کامل آن رساله الی احمدبن علی بن السکر فی اقامه البرهان علی الدائر من الفلک من قوس النهار و ارتفاع نصف النهار و ارتفاع الوقت است و رساله ای است که بوزجانی در پاسخ سؤال احمدبن علی بن السکر برای تعیین اوقات روز از روی ارتفاع خورشید نوشته است.

این رساله، که نسخه ای از آن در هند وجود دارد، در مجموعه الرسائل المتفرقه فی الهیئه للمتقدمین و معاصری البیرونی در 1367 در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است و ن. نادر متن آن را از نظر ریاضی مورد بررسی قرار داده است؛

10) رساله قوس قزح که سزگین نسخه ای از آن را، که در مصر است، معرفی کرده است؛

11) جواب ابی الوفا محمدبن محمد البوزجانی عما سأله الفقیه ابوعلی بن حارث الحبوبی عن ایجاد مساحه المثلث بدلاله الاضلاع بدون معرفه الارتفاع. این رساله را به نام مساحه المثلث نیز معرفی کرده اند. روش بوزجانی در این رساله، یعنی یافتن مساحت مثلث با استفاده از اضلاع آن بدون آنکه ارتفاعش در دست باشد، تکامل یافته روش ایرن (هرون) اسکندرانی (قرن اول میلادی ) است. کندی و موالدی محتویات این رساله را از نظر هندسی بررسی کرده اند؛

12) رساله ای درباره انواع عدد و نسبت که آن را با نامهای رساله فی النسب و التعریفات و رساله فی الحساب و رساله فی الاصطلاحات الریاضیه خوانده اند. این گمان قربانی که این رساله ممکن است جزئی از کتاب مایحتاج الیه الکتاب و العمّال من علم الحساب باشد، صحیح نیست؛

13) کتاب فی عمل المسطره و البرکار و الکونیا. روزنفلد و طوقان نسخه ای از آن را در قاهره معرفی کرده اند؛

14) رساله ای در هندسه از بوزجانی متعلق به کتابخانه ظاهریه که در فهرست آن کتابخانه شرح مجسطی نامیده شده است. این کتاب در سیزده مقاله نوشته شده و با توجه به عناوین بابهای آن، ارتباطی با مجسطی بطلمیوس یا بوزجانی ندارد.

مرگ

ابوالوفا محمد بوزجانی در سال 386 هجری شمسی در بغداد چشم از جهان فرو بست.

گردآوری: بخش علمی بیتوته