آب، جمعیت و بی‌سوادی آبی مسئولان؛ تهران چگونه به بحران رسید؟ | افسانه هندوانه را باور نکنید، خرما و پسته بیشترین مصرف آب را دارند
- مجموعه: اخبار اقتصادی و بازرگانی
- تاریخ انتشار : دوشنبه, ۱۳ مرداد ۱۴۰۴ ۱۹:۵۳
اقتصاد۲۴ نوشت: بحران آب در ایران، دیگر یک هشدار زیست‌محیطی نیست؛ بلکه به مسئله‌ای حیاتی و چندوجهی بدل شده که ابعاد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن روزبه‌روز گسترده‌تر می‌شود. در حالی که ایران جزو کشور‌های کم‌آب جهان محسوب می‌شود، الگوی مصرف و سیاست‌گذاری منابع آبی در بسیاری از مناطق کشور با واقعیت‌های اقلیمی همخوانی ندارد. تهران، به‌عنوان پایتخت و پرجمعیت‌ترین شهر کشور، اکنون در مرکز این بحران قرار گرفته است.
رشد بی‌رویه جمعیت، توسعه نامتوازن شهری، وابستگی به منابع سطحی محدود و بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، تهران را در موقعیتی قرار داده که ادامه روند فعلی می‌تواند زیست‌پذیری آن را به خطر اندازد. در حالی که بخش کشاورزی در سطح ملی بیش از ۹۰ درصد منابع آبی را مصرف می‌کند، تمرکز سیاست‌ها همچنان بر صرفه‌جویی در بخش خانگی است؛ بخشی که سهم اندکی در مصرف دارد. این عدم توازن در سیاست‌گذاری، نشان‌دهنده شکاف عمیق میان مدیریت منابع و واقعیت‌های مصرف است.
از سوی دیگر، نبود هماهنگی میان نهاد‌های مسئول، فقدان برنامه‌ریزی منطقه‌ای، و بی‌توجهی به اقتصاد آب، موجب شده تا بحران آب نه‌تنها در تهران، بلکه در بسیاری از نقاط کشور به یک تهدید پایدار تبدیل شود.
با این مقدمه اقتصاد ۲۴ با محمدابراهیم رئیسی، کارشناس حوزه آب و پژوهشگر اقتصاد آب به گفت‌و‌گو نشسته است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
سد‌ها خالی، منابع زیرزمینی در خطر فرونشست
* براساس آماری که اعلام می‌شود میزان مصرف آب در بخش کشاورزی ۹۰ درصد، در بخش شرب ۸ و در بخش صنعتی ۲ درصد است. با اینحال دولت‌ها همیشه راه‌حل را در صرفه‌جویی در بخش خانگی جست‌و‌جو می‌کنند. چرا بخش کشاورزی نادیده گرفته می‌شود؟
-آنچه الان دارد خود را بیشتر نشان می‌دهد بحران آب در تهران است نه شهر‌های دیگر. شهر‌های دیگری مانند سیستان که به طور سنتی آب نداشتند به جای خود، اما آنچه در چند وقت اخیر مسئله اصلی است، بحران آب در تهران است. در تهران این امر که بیشتر مصرف آب در حوزه کشاورزی است، صدق نمی‌کند. ما مسئله آب را باید منطقه به منطقه ببینیم. در تهران این نسبت ۵۰ به ۵۰ است یعنی نیمی از مصرف آب در بخش خانگی و نیمی دیگر در بخش کشاورزی است.
تقریبا تمام کلانشهر‌های جهان در کنار رودخانه یا دریا واقع شده‌اند، اما رودخانه‌هایی که در تهران جریان دارد، آنقدر نحیف و کم آب است که قابل مقایسه با رودخانه‌هایی مانند تیمز و ولگا نیست؛ بنابراین وقتی چنین شهری را به عنوان پایتخت انتخاب می‌کنید لاجرم باید همزمان با رشد جمعیت، آبش را هم تامین کنید. آب در تهران از منابع سطحی و زیرزمینی به دست می‌آید. تا پیش از این بحران، ۷۰ درصد آب از طریق منابع سطحی یعنی سد‌هایی که اطراف تهران هستند، تامین می‌شد. البته هیچکدام در حوزه آب تهران نیستند؛ به عنوان مثال سد کرج در البرز، سد طالقان در سمت قزوین و لار در مازنداران است. حال در سال‌هایی مانند امسال میزان پرشدگی سدهایمان بسیار کم بوده است. به عنوان نمونه سد لتیان سال گذشته ۶۴ میلی متر مکعب آب داشت، اما الان به ۳۹ میلی لیتر مکعب رسیده است. همچنین سد لار ۸۲ میلی لیتر مکعب داشته که کمتر از حد نرمال بوده و الان به ۶۱ میلی لیتر مکعب رسیده است. همه اینها را که کنار هم می‌گذاریم نشان می‌دهد که مجموعه‌ای از حجم آب سطحی در پشت سد‌ها داریم که نصف آن قابل استفاده است. این بدین معناست که باید از پس‌انداز آبمان یعنی آب زیرزمینی استفاده کنیم. درصورتی که این آب زیرزمینی در حوزه آبخیز تهران و در دشت‌هایی است که هر سال صحبت فرونشست آن را می‌شنویم.
با این تفاصیل وقتی صحبت از مصرف آب کشاورزی در تهران می‌شود، وضعیت فرق می‌کند. در معنای کلی امکان کم کردن مصرف آب در بخش کشاورزی با امکانات و تجهیزات وجود دارد ولی آنچه امروز از آن صحبت می‌کنیم، بحران آب شرب در تهران است. از این رو وقتی منابعمان محدود است و همه از آب سطحی استفاده می‌کنیم، با همه انتقاد‌هایی که از مسئولان داریم، تا دو سه هفته دیگر چاره‌ای جز همکاری مردم برای رفع بحران نداریم. از سال‌ها پیش هر سال ۴۰۰ هزار نفر به جمعیت تهران اضافه می‌شود در حالی که ۳ الی ۴ میلیون نفر ظرفیت دارد، اما جمعیتش به ۱۰ میلیون نفر رسیده است. از این رو مسئله آب در تهران چند وجهی است که یک بخش آن به وزارت نیرو مربوط است. حتما وزارت نیرو باید میزان نشت آب از لوله‌های فرسوده را کم و حتما باید مدیریت هزینه کند، اما تنها راه حل کوتاه مدت، مدیریت مصرف از سوی مردم است؛ خواه قبول داشته باشند و خواه نداشته باشند.
خرما و پسته بیشترین مصرف آب را دارند؛ اما همچنان کشت و صادرات می‌شوند
*اگر به صورت کلان‌تر نگاه کنیم و کل کشور را در نظر بگیریم، به نظر می‌آید هیچ دستورالعملی برای بخش کشاورزی وجود ندارد. با اینکه ایران اساسا کشور کم آبی است، اما محصولات آب‌بری مانند هندوانه، گوجه فرنگی و کلم کشت و صادر می‌شود. چرا دولت چنین دستورالعملی را در نظر نمی‌گیرد؟
-تصور اشتباهی در ذهن ما وجود دارد که باید اصلاح شود. بیشترین آبی که در بخش کاشت داریم از دست می‌دهیم از خرماست. خرما بیشترین میزان آب را مصرف می‌کند و ما آن را صادر هم می‌کنیم. همچنین پسته هم از جمله محصولاتی است که آب زیادی مصرف می‌کند، اما به اینها توجهی نمی‌شود و بیشتر هندوانه به عنوان نقل مجلس همه صحبت‌ها مطرح می‌شود. میزان تولیدات ما در پسته و خرما آنقدر زیاد است که اگر قرار بر صرفه‌جویی آب باشد باید در کاشت پسته و خرما شود. اما در مورد کل کشور باید بگویم که به دلیل تشتت نقاط دستوری، درخصوص تامین و مصرف آب دچار این بحران هستیم. ما وزارت نیرو را برای تامین آب گذاشته‌ایم و فقط در مصرف آب شرب دخالت دارد، اما مصرف آب کشاورزی و صنعت باید از سوی وزارت جهاد کشاورزی و وزارت صمت رصد شود؛ بنابراین اگر این سه با هم نتوانند کار کنند، نمی‌توانند به نتیجه برسند.
شهرداری با تراکم‌فروشی جمعیت را زیاد می‌کند؛ اما منابع آب تأمین نمی‌شود
نکته بعدی جمعیت است. شهرداری تهران برای اینکه منابع مالی خود را تامین کند، تراکم‌فروشی می‌کند، اما فردی که ساکن می‌شود احتیاج به آب و برق دارد. به نظر می‌آید عدم توجه به طرح آمایش سرزمین باعث شده ما دچار یک مشکل چندبعدی شویم که فقط به آب ربطی ندارد بلکه جمعیت هم در آن دخیل است. از سال ۱۳۹۱ تاکنون ۳ و اندی میلیون نفر به جمعیت تهران اضافه شده است. با این حال تمام مواردی که به آن اشاره کردم به معنای این نیست که عدم توجه مدیران به مسئله آب و کم‌آبی را نادیده بگیریم. در سطح کلان بعد از اینکه این بحران را گذراندیم باید فکر کنیم که چه کنیم تا مشکل بزرگتر به سمت‌مان برنگردد.
* بحث قیمت‌گذاری آب چه قدر در میزان مصرف و بوجود آمدن بحران فعلی اثر گذار است؟ به هر حال آب از سایر انرژی‌ها تعرفه کمتری داشته است؟
-به اقتصاد آب هم مانند باقی ارکان مدیریت آب در سال‌های اخیر بی‌توجهی شده است. اقتصاد آب و قیمت یکی از ابزار‌های مدیریت آب است نه تمام آن. در اینکه در سال‌های اخیر آب را ارزان داشتیم و به همین دلیل خوب از آن صیانت نکردیم هیچ شکی نیست. اما مسئله ما این است که افزایش و بالا رفتن قیمت‌ها با توانایی پرداخت مردم همسان است یا خیر. الان آب و برق سهم عمده‌ای در هزینه‌های مردم ندارد، اما همزمان با اینکه قیمت را بالا می‌بریم باید به مردم آگاهی بدهم که وقتی حمام و دستشویی می‌روید ۵۰ درصد هدر رفت دارید؛ درصورتی که می‌توانید با تجهیزات، ۲۵ تا ۳۰ درصد از مصارفتان را کاهش دهید. قیمت‌گذاری مطلوب حتما لازم است برای اینکه مردم واکنش نشان دهند، اما در کنارش باید آگاهی‌رسانی و مدیریت مصرف صورت گیرد.
ما یک بطری آب نیم لیتری را ۱۰ هزار تومان می‌خریم، یک لیترش ۲۰ هزار تومان و یک متر مکعبش ۲ میلیون تومان می‌شود. شما اصلا فکر می‌کردید که برای هر متر مکعب آب، ۲ میلیون تومان هزینه پرداخت می‌کنید؟ آبی که از خلیج فارس می‌آید و می‌گویند گران است، ۵ یورو قیمت دارد که برابر با ۵۰۰ هزار تومان است ولی برای هر متر مکعب ۲ میلیون تومان پول می‌دهید. با این حال مردم این عدد را نمی‌دانند و باید به آنها آگاهی داد. من بار‌ها عنوان کرده‌ام که سواد آبی مسئولان ما کم است و همین باعث می‌شود که نتوانند دانایی مربوط به آب را به مردم منتقل کنند. باید یادمان باشد که قیمت آب به تنهایی مسئله را حل نمی‌کند بلکه جمعیت و اسکان آنها در مکان‌هایی که داریم توسعه می‌دهیم، همزمان دارای اهمیت است.
تا سال ۱۴۲۵ تهران ۶۰۰ میلیون متر مکعب کمبود آب خواهد داشت
* با پایان تابستان و پیک مصرف آب، آیا تهران به حالت پیش از بحران بازمی‌گردد؟
-آمار‌های ما نشان می‌دهد که تا سال ۱۴۲۵ اگر تهران با همین وضعیت سرانه مصرف جلو برود، حدود ۶۰۰ میلیون متر مکعب آب کم خواهد داشت. ما نمی‌توانیم هم جمعیت را زیاد کنیم و هم میزان مصرف آن را کاهش ندهیم. رشد جمعیت و رشد مصرف آب باید یک فاصله‌ای بگیرد؛ در غیراین‌صورت به نقطه‌ای خواهیم رفت که تهران قابل زیست نخواهد بود؛ بنابراین یا روند رشد جمعیت باید کاسته شود یا رشد مصرف. حدود ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب، هر سال برای فضای سبز تهران هزینه می‌شود که این عدد می‌تواند از طریق پسآب تصفیه شده، کنترل شود. این مسئله باید میان وزیر نیرو و شهرداری حل شود تا استفاده از پسآب تصفیه شده نیز اجرایی شود.
سخنگوی صنعت آب: هم‌اکنون ۲۴ استان و ۵۰ شهر با تنش آبی مواجه هستند/ امسال ۴۰ درصد بارش کمتر از سال گذشته داشتیم
سخنگوی صنعت آب، از کاهش ۴۰ درصدی بارندگی‌ها در کشور تا نیمه خردادماه خبر داد و گفت: مجموع بارش‌ها به ۱۴۳ میلی‌متر رسیده، در حالی که باید ۲۳۹ میلی‌متر می بود.
با گرم‌تر شدن هوا سهم هر فرد در مصرف آب هم بیشتر می‌شود که اگر مدیریت مصرف نداشته باشیم فشار بر منابع آبی کشور بیشتر می‌شود. به گفته عیسی بزرگ‌زاده سخنگوی صنعت آب کشور، امسال ۴۰ درصد بارش کمتر از سال گذشته داشتیم و در پنجمین سال پیاپی خشکسالی به سر می‌بریم. همچنین، هم‌اکنون ۲۴ استان و ۵۰ شهر با تنش آبی مواجه هستند.
