علت عدم وجود بسم الله الرحمن الرحیم در ابتدای ادعیه و دعاها

مجموعه: متفرقه دینی

علت عدم وجود بسم الله الرحمن الرحیم در ابتدای ادعیه و دعاها

چرا اول دعاها بسم الله نیست ؟

علت عدم وجود بسم الله الرحمن الرحیم در ابتدای ادعیه و دعاها

بسم الله الرحمن الرحیم، به عنوان یکی از مقدس ترین عبارات در اسلام، نه تنها ابتدای قرآن کریم را زینت می بخشد، بلکه در روایات اسلامی به عنوان کلید موفقیت و دفع بلایا معرفی شده است. پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) بر گفتن بسم الله در ابتدای هر کار و ورود به هر مکان تأکید ورزیده اند. با این حال، یکی از سؤال های رایج میان شیعیان و اهل قرآن، عدم وجود این عبارت در ابتدای بسیاری از ادعیه و دعاهای مأثور از معصومین (ع) است. 

چرا ائمه (ع) در کتاب هایی چون صحیفه سجادیه یا مفاتیح الجنان، بسم الله را در ابتدای دعاها نیاورده اند؟ این موضوع نه تنها یک مسئله فقهی، بلکه ریشه در حفظ حرمت قرآن و تمایز میان کلام الهی و کلام معصومین دارد. در این مقاله، به بررسی جامع دلایل این امر می پردازیم، با استناد به نظرات علما و روایات معتبر، و تلاش می کنیم تا پاسخی دقیق و مبتنی بر منابع اصیل ارائه دهیم.

جایگاه بسم الله در قرآن و سنت

برای درک بهتر موضوع، ابتدا باید به نقش بسم الله در قرآن و سنت نگاهی بیندازیم. بسم الله الرحمن الرحیم در ابتدای ۱۱۳ سوره از ۱۱۴ سوره قرآن کریم (به جز سوره توبه) آمده است و به اتفاق علما، بخشی جدایی ناپذیر از هر سوره است. این عبارت، تابلویی برای نزول آیات الهی محسوب می شود؛ به گونه ای که در زمان پیامبر (ص)، شنیدن بسم الله، نوید نزول سوره ای جدید را می داد. روایات متعددی نیز بر فضیلت آن دلالت دارند؛ برای مثال، امام صادق (ع) فرموده اند: «هر کار مهمی که بدون بسم الله آغاز شود، بریده و ناقص است» (بحارالانوار، ج۹۱، ص۲۹).

در سنت، بسم الله در ابتدای نماز، قربانی، و حتی کارهای روزمره توصیه شده است. اما در ادعیه، این الگو متفاوت است. کتاب های دعا مانند صحیفه کامله سجادیه (از امام سجاد (ع))، دعاهای کمیل، ندبه، و توسل، بدون بسم الله آغاز می شوند. این تفاوت، تصادفی نیست و ریشه در حکمت های عمیق کلامی و تربیتی دارد.

دلایل اصلی عدم ذکر بسم الله در ابتدای ادعیه

علامه حسن زاده آملی، یکی از برجسته ترین عالمان معاصر شیعه، در تفسیر خود بر این موضوع، توضیحی الهام بخش و مبتنی بر القاء سبحانی ارائه داده است. ایشان می فرمایند: «این جهش قلبی و انتقال عرشی را پیدا کردم که ائمه اطهار (ع) به این جهت بسم الله را در اول دعاها نیاورده اند که عوام مردم ادعیه را با قرآن اشتباه نکنند، زیرا که در اول هر سوره قرآنی بسم الله آمده و چون ادعیه مضامینی بلند دارند، لذا بسم الله نیاورده اند که با سوره های قرآن اشتباه نکنند. پس احتراماً للقرآن بسم الله را ذکر نفرموده اند، برای تمایز بین ادعیه و قرآن، کلام معصوم و قرآن، که حفظ مقام قرآن بشود.»

این نظر، کلیدی ترین دلیل را بیان می کند: حفظ حرمت قرآن و جلوگیری از اختلاط کلام معصوم با کلام الهی. در دوران نزول، بسم الله نشانه ای آشکار از وحی الهی بود. مردم با شنیدن آن، انتظار سوره ای قرآنی داشتند. ائمه (ع)، با آگاهی از این فرهنگ، بسم الله را از ادعیه حذف کردند تا مبادا عوام الناس، دعاهای بلندمرتبه را با آیات قرآن یکی پندارند و از جایگاه والای قرآن بکاهند. این عمل، نوعی احترام عملی به قرآن است، نه انکار بسم الله.

دلیل تکمیلی: ویژگی خاص سوره توبه

برای فهم عمیق تر، به سوره توبه (برائت) اشاره می شود که تنها سوره بدون بسم الله است. علامه حسن زاده می افزایند: «در حین نزول سوره قرآن، وقتی بسم الله نازل می شد، مردم می دیدند که سوره ای نازل می گردد و بسم الله را تابلوی سوره ها شناخته بودند... جز اینکه سوره برائت بسم الله ندارد... زیرا سوره غضب و از صفات جلالی برخوردار است و با اسماء جمالی نمی شد مصدر باشد.» این سوره، به دلیل محتوای غضب الهی و برائت از مشرکان، بدون بسم الله (که نماد رحمت جمالی است) نازل شد، اما همچنان سوره قرآنی است. ائمه (ع) با عدم ذکر بسم الله در ادعیه، از این الگو الهام گرفتند تا تمایز حفظ شود.

علت عدم وجود بسم الله در ابتدای دعاها

نظرات دیگر علما

• شیخ عباس قمی (صاحب مفاتیح الجنان): در مقدمه مفاتیح، اشاره می کند که ائمه (ع) در دعاها، مستقیماً به درگاه الهی متوسل می شوند، بدون نیاز به تابلوی قرآنی، زیرا دعا امری قلبی و فراتر از تشریفات است.

• علامه طباطبایی در المیزان: تفسیر می کند که بسم الله، حصر در قرآن دارد و کلام معصومین، هرچند الهام یافته، نمی تواند با آن هم تراز شود. این تمایز، برای تربیت امت است.

• آیت الله جوادی آملی: تأکید می کند که ادعیه، ادامه قرآن اند، اما نه بخشی از آن؛ لذا بسم الله، که کلید قرآن است، در آن ها نیاید تا قرآن متمایز بماند.

استثناها و موارد خاص

هرچند قاعده کلی عدم ذکر بسم الله است، استثناهایی وجود دارد:

• در برخی روایات: مانند دعای عهد، بسم الله گاهی اضافه شده، اما این توسط راویان است، نه اصل دعا.

• دعاهای مستقل: در کتاب هایی چون بحارالانوار، گاه بسم الله توسط راوی افزوده شده، اما متن اصلی معصومین بدون آن است.

• در عمل معصومین: روایات نشان می دهد ائمه (ع) در هنگام دعا، بسم الله را در دل یا به صورت شفاهی می گفتند، اما در نگارش، برای تمایز، حذف کرده اند.

نتیجه نهایی :

عدم ذکر بسم الله در ابتدای ادعیه، نه نشانه بی اهمیتی آن، بلکه حکمت عمیقی برای حفظ مقام قرآن و جلوگیری از اشتباهات احتمالی است. این عمل، احترامی است به کلام الهی و تمایزی میان وحی و الهام معصومین. علامه حسن زاده با القاء سبحانی، این راز را آشکار کرد: ائمه (ع) می دانستند مردم بسم الله را با قرآن مرتبط می کنند، لذا برای حفظ این پیوند، آن را از دعاها جدا نمودند.

توصیه می شود در خواندن ادعیه، ابتدا بسم الله را نجوا کنیم، همان طور که معصومین در دل می کردند، تا دعایمان کامل شود. این موضوع، درس بزرگی در احترام به قرآن و فهم عمق سنت است. با مطالعه بیشتر در منابع اصیل، می توان به درک بهتری از این حکمت دست یافت.

گردآوری: بخش مذهبی بیتوته