چرا چشمهای ما در لحظهٔ تعجب شدید، بیشتر از ۰.۴ ثانیه باز میمانند؟
- مجموعه: چرا ، زیرا و چگونه
چرا چشمها در تعجب باز میمانند
چرا وقتی شوکه میشویم چشمهامون تا چند ثانیه قفل میکنه و پلک نمیزنیم؟
چشم گشاد شدن از تعجب
بررسی یک واکنش جهانی انسانی
وقتی ناگهان چیزی غیرمنتظره میبینیم، مثلاً ماشینی که با سرعت به سمتمان میآید یا خبری که باورمان نمیشود ، بدون اینکه فکر کنیم، چشمهایمان را کاملاً باز میکنیم و برای لحظهای (گاهی تا دو ثانیه یا بیشتر) پلک نمیزنیم. این واکنش آنقدر سریع و یکسان است که در همهٔ فرهنگها و زبانهای دنیا به یک شکل دیده میشود. اما چرا؟ آیا این فقط یک عادت فرهنگی است یا ریشهای عمیقتر در زیستشناسی و تکامل ما دارد؟
۱. تعجب شدید، یک واکنش تکاملی است
تعجب (surprise) یکی از شش احساس پایهای جهانی است که پل اکمن و والستر فریسن در دههٔ ۱۹۷۰ شناسایی کردند. تحقیقات اکمن روی بیش از ۲۰ فرهنگ مختلف، از جمله قبایل جداافتادهای در پاپوآ گینه نو و جزایر آندامان که هیچ تماس با تمدن مدرن نداشتند ، نشان داد که حالت چهرهٔ تعجب شدید در همهٔ انسانها یکسان است:
ابروها بالا میروند و خمیده میشوند
پلک بالایی بهطور کامل بالا میرود و سفیدی چشم (اسکلرا) بالای عنبیه نمایان میشود
مردمکها گشاد میشوند
دهان باز میشود (معمولاً به شکل O)
این یکسانی نشان میدهد که این واکنش آموختهشده یا فرهنگی نیست؛ بلکه ارثی و زیستی است.
چشمها باز ماندن در شوک
۲. افزایش ورودی بصری در کسری از ثانیه
در محیط طبیعی اجداد ما، هر چیز غیرمنتظره میتوانست نشانهٔ خطر (شکارچی، سقوط سنگ، مار) یا فرصت (شکار) باشد. در چنین لحظهای، مغز فقط چند دهم ثانیه فرصت دارد تصمیم بگیرد: بجنگیم یا فرار کنیم؟
باز کردن کامل پلکها دو کار مهم انجام میدهد:
الف) میدان دید عمودی را افزایش میدهد (بهخصوص قسمت بالایی میدان دید که معمولاً با پلک نیمهبسته محدود میشود).
ب) نور بیشتری به شبکیه میرسد و جزئیات بیشتری قابل تشخیص میشود.
مطالعهای در سال ۲۰۱۸ در مجلهٔ Emotion نشان داد که در لحظهٔ تعجب، دامنهٔ میدان دید شرکتکنندگان بهطور قابلتوجهی افزایش پیدا میکند — دقیقاً همان چیزی که در شرایط اضطراری حیاتی است.
۳. مهار پلک زدن (Blink Inhibition)
در حالت عادی، انسان هر ۳ تا ۶ ثانیه یکبار پلک میزند و هر پلک زدن حدود ۱۰۰ تا ۴۰۰ میلیثانیه طول میکشد. اما در لحظهٔ تعجب شدید، سیستم عصبی سمپاتیک مکانیسم پلک زدن را موقتاً خاموش میکند. این پدیده «مهار پلک زدن» نام دارد و هدفش این است که حتی برای یک لحظه هم اطلاعات بصری از دست نرود.
تحقیقات با استفاده از چشمنگار (eye-tracking) نشان دادهاند که در لحظهٔ شوک، مدت زمان باز بودن چشم میتواند به ۱ تا ۳ ثانیه برسد — یعنی ۵ تا ۱۰ برابر حالت عادی.
واکنش تعجب در روانشناسی
۴. نقش آمیگدال و سیستم لیمبیک
آمیگدال (بادامهٔ مغز) مرکز تشخیص تهدید و احساسات شدید است. وقتی آمیگدال فعال میشود، سیگنالهایی به هستههای حرکتی مغز (بهخصوص در ساقهٔ مغز و هستهٔ سوم عصب کرانیال) میفرستد که عضلهٔ بالابرندهٔ پلک بالایی (levator palpebrae superioris) را فعال و عضلهٔ بستهکنندهٔ پلک (orbicularis oculi) را مهار میکند. نتیجه: چشمها بهطور غیرارادی و کامل باز میمانند.
۵. شواهد از نوزادان و حیوانات
نوزادان چندروزه که هنوز هیچ تجربهٔ فرهنگی ندارند، وقتی صدای بلندی میشنوند یا نور ناگهانی میبینند، همین واکنش را نشان میدهند: باز کردن کامل چشمها و توقف پلک زدن. همین رفتار در شامپانزهها، بونوبوها، و حتی سگها و گربهها هم دیده میشود. این نشان میدهد که این مکانیسم دستکم چند ده میلیون سال قدمت دارد و در نیاکان مشترک ما با سایر پستانداران شکل گرفته است.
سوالات متداول درباره چرا چشمهای ما در لحظهٔ تعجب شدیدبیشتر از ۰.۴ ثانیه باز میمانند؟
۱. آیا باز ماندن چشمها در لحظهٔ تعجب در همهٔ انسانها یکسان است؟
بله، کاملاً یکسان است. تحقیقات پل اکمن روی دهها فرهنگ مختلف (از جمله قبایل کاملاً جداافتاده) نشان داد که حالت چهرهٔ تعجب شدید در همهٔ انسانهای دنیا بدون استثنا یک شکل است و به فرهنگ، زبان یا جغرافیا ربطی ندارد.
۲. چرا دقیقاً بیشتر از ۰.۴ ثانیه چشمها باز میمانند؟
چون پلک زدن عادی حدود ۰.۱ تا ۰.۴ ثانیه طول میکشد و هر ۳–۶ ثانیه تکرار میشود. در لحظهٔ تعجب شدید، مغز بهطور خودکار مکانیسم پلک زدن را موقتاً «خاموش» میکند (blink inhibition) تا حتی یک لحظه هم اطلاعات بصری از دست نرود؛ بنابراین چشمها گاهی تا ۲–۳ ثانیه کاملاً باز میمانند.
۳. این واکنش چه فایدهٔ تکاملی دارد؟
در محیط طبیعی اجداد ما، هر چیز غیرمنتظره میتوانست خطر مرگبار (شکارچی، سقوط، مار) یا فرصت (شکار) باشد. باز کردن کامل چشمها میدان دید را وسیعتر میکند، نور بیشتری به شبکیه میرساند و جزئیات بیشتری در کسری از ثانیه دیده میشود — این میتوانست تفاوت بین زنده ماندن و مردن باشد.
۴. آیا نوزادان و حیوانات هم همین واکنش را نشان میدهند؟
بله. نوزادان چندروزه که هنوز هیچ تجربهٔ فرهنگی ندارند، در برابر صدای بلند یا نور ناگهانی چشمهایشان را کاملاً باز میکنند. همین رفتار در شامپانزهها، سگها، گربهها و بسیاری از پستانداران دیگر هم دیده میشود؛ یعنی این مکانیسم میلیونها سال قدمت دارد.
۵. کدام بخش مغز مسئول این واکنش است؟
آمیگدال (بادامهٔ مغز) ابتدا تهدید یا چیز غیرمنتظره را تشخیص میدهد و بلافاصله سیگنالهایی به ساقهٔ مغز و عصب سوم کرانیال میفرستد. این سیگنالها عضلهٔ بالابرندهٔ پلک بالایی را فعال و عضلهٔ بستهکنندهٔ پلک را مهار میکنند؛ در نتیجه چشمها بهطور غیرارادی و کامل باز میمانند.
نتیجهگیری
باز ماندن چشمها برای بیشتر از ۰.۴ ثانیه در لحظهٔ تعجب شدید، یک مکانیسم بقای قدیمی است که برای «بیشتر دیدن در لحظهٔ خطر یا شگفتی» در طول صدها هزار سال تکامل انتخاب شده است. این واکنش نه به زبان، نه به فرهنگ، و نه به جغرافیا ربطی ندارد؛ بخشی از سختافزار زیستی مشترک همهٔ انسانهاست.
برای همین، چه در تهران بگویید «وای!»، چه در توکیو بگویید «えっ!»، چه در قبیلهای در آمازون صدایی از تعجب دربیاورید ، چشمهایتان دقیقاً به یک شکل و به یک دلیل باز میمانند: برای اینکه در کسری از ثانیه، جهان را بهتر ببینید و زنده بمانید.
گرد آوری:بخش علمی بیتوته
