فرش اردبیل شیخ صفی
- مجموعه: فرش و گلیم
قالی اردبیل یک سند تاریخی نیز محسوب می‌شود
قالی اردبیل یک جفت قالی ایرانی نفیس با شهرت جهانی است که در دوران پادشاهی شاه تهماسب صفوی برای آرامگاه جدش بافته شده‌بود. اکنون یکی از آنها در مالکیت موزهٔ ویکتوریا و آلبرت لندن و دیگری در موزه هنر شهرستان لس‌آنجلس نگهداری می‌شود.
این قالی از نظر طرح و بافت یکی از نفیس‌ترین و مشهورترین قالی‌های جهان است که در فهرست ۵۰ اثر شاهکار هنری برگزیده جهان قرار گرفته‌است. کارشناسان آثار هنری، این فرش را با نقش و نگاره‌های زیبای آن، یک اثر هنری انتزاعی منحصربه‌فرد می‌دانند که از نظر سطح هنری با نقاشی‌های انتزاعی قرن حاضر برابری می‌کند. هسته مرکزی گروه قالی‌های ترنجدان است.
قالی اردبیل یک سند تاریخی نیز محسوب می‌شود زیرا دارای تاریخ و امضا است و در سال ۹۱۸ خورشیدی (۹۴۶ ه.ق / ۱۵۳۹ میلادی) در سیزدهمین سال پادشاهی شاه تهماسب بافته شده‌است. تار و پود آن ابریشمی است و گره‌های فارسی دارد. در هر اینچ مربع آن حدود ۱۷×۱۹ گره وجود دارد. برخلاف دیگر قالی‌های مشهور آن زمان، این قالی طرحی آرام دارد و نگاره‌های جانوران و انسان بر آن نقش نشده‌است زیرا برای استفاده در مکانی مقدس بافته شده بود.
قالی اردبیل یکی از قدیمی‌ترین، مهم‌ترین و استثنایی‌ترین قالی‌های جهان است
این قالی مشهور از آن جهت قالی اردبیل نامیده می‌شود که از مسجدی واقع در مصلّی اردبیل که شاه اسماعیل و جد او شیخ صفی الدین (که سلسله صفویه نام خود را از او گرفته) مدفون شده‌اند، به دست آمده‌است. این قالی بنا به توصیه ویلیام موریساز شرکت ونیست رابینسون خریداری شد که شرکت مزبور آن را از شرکت زیگلر واقع در تبریز خریده بود.
قالی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی که در بعضی از کتابهای معتبر ایرانی و خارجی به نام قالی مسجد اردبیل از آن یاد شده، با نام قالی شیخ صفی که در جهان یا "فرش اردبیل" شهرت یافته، قصه درازی تا رسیدن به سالن گالری "جمیل" در موزه ویکتوریا و آلبرت دارد.
این قالی‌ها احتمالا به‌دستور شاه تهماسب اول بافته شدند و به‌محض اتمام کارشان در سال سیزدهم زمامداری او در کف تالار قندیل‌خانه حرم شیخ صفی‌الدین اردبیلی گسترده شدند. در سال ۱۸۴۰ میلادی در اردبیل زلزله‌ای رخ می‌دهد که موجب خرابی آرامگاه شیخ صفی و آسیب به قالی‌ها می‌شود.
متولیان حرم در جستجوی راهی برای فراهم کردن هزینه‌های بازسازی، به‌دامان شرکت انگلیسی "زیگلر و شرکا" می‌افتند که در آن زمان دستی در کار تجارت قالی داشت و مرکز آن در منچستر بود. زیگلر قالی ها را به 80 تومان خرید و در اندک زمانی از ایران خارج کرد و در این سو متولیان مقبره هم یا اقدام برای بازسازی و پوشاندن طاق قندیل‌خانه، نقش قدیمی آن را هم از بین بردند.
قالی شیخ صفی
"زیگلر و شرکا" قالی ها را به سرعت به انگلستان منتقل کرد و آن رابه‌دست مرمت‌گران صبوری سپرد که در روندی آرام و مطمئن، هردوی فرش‌ها را بازسازی و بازیابی کردند. صد البته در این میانه مشکلی بروز کرد: از کارگاه مرمت دو قالی بیرون آمد که دیگر جفت و همسان نبودند.
از حاشیه یکی برای مرمت دیگری استفاده شده بود و نتیجه این فرآیند، تولد دوباره یک فرش کامل و یک قالی بدون حاشیه بود. والبته که این قالی ها با همین شرایط هم خواهان فراوان داشتند و چندین دست چرخیدند تا اینکه شرکت "وینسنت رابینسون و شرکا" در سال 1892 فرش بزرگتر را به حراج گذاشت. ویلیام موریس کارشناس و نویسنده معروف (که در ایران هم آثار ادبی‌اش شناخته شده است) در این زمان قالی را دید و آن را "شگفت آور و بی‌نظیر" توصیف کرد و مسئولان موزه ویکتوریا و آلبرت را به خریدش واداشت.
منابع مالی جمع‌آوری شد و موزه ویکتوریا و آلبرت پس از کشاکش فراوان بالاخره در سال 1893 قالی بزرگتر را به ارزش 2000 پوند استرلینگ خرید و آن را به دیوارهای گالری‌های خود آویخت. نقش‌های حیرت‌انگیز و بی‌مانند این قالی از همان زمان الهام بخش بسیاری از هنرمندان اروپایی بوده و رد پای کپی‌های این قالی تا اتاق کار هیتلر هم رسیده بود.
اما سرنوشت قالی کوچک تا سال‌ها نامعلوم باقی ماند تا اینکه در سال 1953 بالاخره این قالی دوم هم سر از دهلیزهای یک خانواده مجموعه‌دار ناشناس درآورد که آن را به موزه لوس آنجلس کانتی اهدا کردند. موزه ویکتوریا و آلبرت در سال‌های انتهایی قرن گذشته قالی شیخ صفی را از دیوار پایین آورد و در سال 2006 یک حفاظ و قاب ویژه برای آن ساخته شد تا ضمن حفظ از آسیب‌های احتمالی، امکان بازبینی مفید و صحیح آن وجود داشته باشد.
این قالی نهایت ظرافت و زیبایی هنر قالی‌بافی ایرانیان را به نمایش می‌گذارد
مشخصات قالی اردبیل:
این قالی نهایت ظرافت و زیبایی هنر قالی‌بافی ایرانیان را به نمایش می‌گذارد.
تار قالی از جنس ابریشم و گره‌های آن از جنس پشم و در ۱۰ رنگ مختلف بافته شده‌اند.
در انتهای یکی از قالی‌ها تاریخ اتمام قالی سال ۹۴۶ قمری در کنار بافنده آن مقصد کاشانی بافته‌شده است.
نخ‌های قالی تماماً با مواد طبیعی مانند پوست انار رنگ شده‌اند. در این قالی پشم بیشتر از ابرایشم به کار گرفته شده چرا که پشم رنگ را بهتر به خود می‌گیرد.
۱۰ قالی‌باف همزمان به‌طور ۲۴ ساعته بر روی قالی کار می‌کردند تا در زمان مقرر به اتمام برسد.
نخ‌های قالی تماماً با مواد طبیعی مانند پوست انار رنگ شده‌اند
در این قالی در هر اینچ مربع ۳۴۰ گره (۵۳۰۰ گره در ۱۰ سانتی‌متر مربع) زده‌شده که نشانی بر ظرافت و دقت بالا آن است. بد نیست بدانید که فرش‌های امروزی بین ۱۶۰-۸۰ گره در هر اینچ مربع دارند. در حقیقت این تراکم بالای گره‌ها در قالی‌های اردبیل موجب زیبایی آنها شده است.
طول این جفت قالی‌ها 11متر و 52 سانتی‌متر و عرض آنها 5 و 34 سانتی‌متر بوده و استاد مقصود کاشانی در ساخت هرکدام 33 میلیون گره فارسی زده بود. روی این فرش‌ها بیت "جز آستان توام در جهان پناهی نیست. سر مرا بجز این در، حواله گاهی نیست" نقش بسته و استاد مقصود کاشانی امضای خود را هم با ذکر "بنده" پای این اثر بی‌نظیر خود گذاشته بود. و البته آنچه مهمتر از همه بوده، درج سال اتمام این کار به "سنه 946 قمری" است که حوالی سال 918 شمسی و دهه چهارم قرن 16 میلادی را نشان می‌دهد.
گردآوری:بخش فرهنگ و هنر بیتوته
