گلیم هرسین: هنری اصیل و جهانی از دل کرمانشاه

مجموعه: فرش و گلیم

گلیم هرسین

آشنایی کامل با گلیم هرسین؛ از تاریخچه تا نقوش زیبا

نقوش گلیم هرسین

گلیم هرسین 

گلیم هرسین یکی از برجسته‌ترین دستبافته‌های سنتی ایران است که در شهرستان هرسین استان کرمانشاه تولید می‌شود. این گلیم به دلیل کیفیت برتر، نقش‌های متنوع و رنگ‌های زنده، نه تنها در ایران بلکه در سطح جهانی شناخته شده است. گلیم هرسین در سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) به نام شهر هرسین ثبت جهانی شده و نمادی از فرهنگ، هنر و زندگی مردم این منطقه به شمار می‌رود. این دستبافته که اغلب توسط زنان روستایی بافته می‌شود، آمیزه‌ای از صداقت، عشق و رنج است و بازتاب‌دهنده طبیعت، باورها و تاریخ این سرزمین می‌باشد.

گلیم دستباف هرسین

تاریخچه و خاستگاه گلیم هرسین

تاریخ بافت گلیم در منطقه هرسین به قرن‌ها پیش بازمی‌گردد و بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی عشایری و روستایی مردم کرمانشاه است. هرسین، به عنوان یکی از معروف‌ترین مراکز گلیم‌بافی در ایران، از دوران باستان تا امروز این هنر را حفظ کرده است. گلیم‌بافی در این منطقه نه تنها یک حرفه اقتصادی، بلکه نمادی از هویت فرهنگی است. طبق منابع، گلیم هرسین از جمله دستبافته‌هایی است که با نام این شهر گره خورده و سابقه آن به دوران پیش از اسلام می‌رسد، جایی که مردم محلی از پشم گوسفندان برای تولید زیراندازهای مقاوم استفاده می‌کردند. امروزه، این هنر همچنان رونق دارد و بازار پررونقی برای آن وجود دارد، به طوری که بافت گلیم بیش از قالی‌بافی در این منطقه متداول است.

شهر ملی گلیم هرسین

مواد اولیه و ویژگی‌های بافت

گلیم هرسین از پشم گوسفندان محلی برای تولید نخ‌های مصرفی استفاده می‌شود که این پشم کیفیت بالا و دوام زیادی دارد. یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این گلیم، استفاده از پشم بز در حاشیه آن است. پشم بز به دلیل خاصیت ضد بید بودن، مانع نفوذ حشرات مانند بید به بدنه گلیم می‌شود و همچنین استحکام بیشتری به لبه‌ها می‌بخشد. عرض این حاشیه معمولاً ۳ تا ۴ سانتی‌متر است و در دو طرف طولی و بالا و پایین گلیم بافته می‌شود.

بافت گلیم هرسین بر پایه علاقه و طبع بافنده و شرایط محیط جغرافیایی استوار است. این گلیم بدون نقشه و به صورت ذهنی بافته می‌شود، که این امر خلاقیت و تخیل بافنده را برجسته می‌کند. گلیم هرسین در دسته گلیم‌های دو رو قرار می‌گیرد، یعنی از هر دو طرف قابل استفاده است. فضای خالی در بافت وجود ندارد و نقوش ریز و پر در حاشیه و زمینه بافته می‌شود، که این فشردگی باعث دوام و جلوه‌گری بیشتر آن می‌گردد. اطراف نقش‌ها را مشبک می‌بافند تا نقوش برجسته‌تر به نظر برسند. خطوط به وجود آورنده نقوش را در هرسین «کرخه» می‌گویند.

ابعاد استاندارد گلیم هرسین معمولاً عرض ۱۰۰ سانتی‌متر و طول ۱۲۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر است. علاوه بر گلیم اصلی، انواع دیگری مانند گلیمچه، پشتی، خورجین و جوال نیز در این منطقه بافته می‌شود. نوعی خاص به نام «گلیم پروینه» وجود دارد که با رشته‌های پارچه بافته می‌شود.

نقش‌ها و نگاره‌ها

نقوش گلیم هرسین بسیار متنوع و پر از نمادهای فرهنگی و طبیعی است. این نقش‌ها اغلب هندسی، تکراری و پرنقش‌ونگار هستند و از طبیعت، حیوانات و اشکال سنتی الهام گرفته شده‌اند. از جمله نقوش معروف می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

چشمه نظامی: نقشی هندسی که نماد آب و زندگی است.

درخت و لانه گنجشک: ترکیب طبیعت و حیات وحش.

مرغابی و اردک: نماد پرندگان و آب.

مار، عروسک، قیچی: اشکال نمادین از زندگی روزمره.

پنجه گربه، قاچ خربزه، گل مشرفی، گل ترمه و سوزنی: نقش‌های گیاهی و حیوانی که با خطوط افقی و عمودی ترکیب می‌شوند.

قرقره راه‌راه، پاک گل (گل کوچک)، شیردال: نمادهای سنتی و اساطیری.

سورنی، مل چفته، سماور: نقش‌های ترکیبی که تنوع فرهنگی را نشان می‌دهند.

نقوش این گلیم بیشتر شامل حاشیه، کناره و چند ترنج در امتداد یکدیگر در وسط است.

درون سطوح پر از نقوش حیوانات و اشکال مشخصه هرسین می‌باشد. حاشیه‌ها اغلب به صورت چهارضلعی، لوزی یا مثلثی در دنبال یکدیگر هستند. در برخی بافته‌ها، طرح فقط یک فرم است که با بازی رنگ و جابه‌جایی آن بافته می‌شود؛ مثلاً در حاشیه تیره، فرم روشن و در زمینه روشن، فرم تیره. حاشیه‌های اصلی دارای نقش‌های به هم پیوسته است که در زمینه نیز به کار می‌رود. این تنوع نگاره‌های بومی و سنتی، فشردگی نقوش، تیرگی و جلوه‌گری را به ویژگی بارز گلیم هرسین تبدیل کرده است.

صنایع دستی هرسین

رنگ‌ها و تضاد هنری

رنگ‌های مصرفی در گلیم هرسین محدود اما هنرمندانه انتخاب شده‌اند و شامل سفید، سرمه‌ای، سبز، قرمز، نارنجی و اخیراً سرخابی می‌شود. این رنگ‌ها با تضادی هوشمندانه، زیبایی خاصی به گلیم می‌بخشند. رنگ‌های شفاف و زنده، دوام بالایی دارند و از مواد طبیعی مانند گیاهان محلی استخراج می‌شوند. امروزه استفاده از رنگ سیاه در رنگرزی نخ‌ها متداول شده است. نقش‌های معمولی مانند راه‌راه قاچ خربزه‌ای، گل و سوزنی، و طرح‌های سجاده‌ای، طاق و نیم‌طاق حوضی اغلب از طبیعت الهام گرفته شده‌اند.

مراکز تولید و بافندگان

مراکز اصلی بافت گلیم هرسین عبارتند از: 

روستای پریوه: جایی که زنان اغلب گلیم‌هایی با نقوش سجاده‌ای، حوضی و طاق‌نما می‌بافند.

روستای سرموج حسین‌خانی: گلیم‌های زیبا با نقوش کرخه، گل، راه‌راه و محرمات در اینجا بافته می‌شود.

بافندگان عمدتاً زنان هستند و این هنر از نسلی به نسل منتقل می‌شود. گلیم هرسین مرغوب‌ترین گلیم‌ها محسوب می‌شود و شهرت جهانی دارد.

اهمیت فرهنگی و اقتصادی

گلیم هرسین نه تنها یک زیرانداز، بلکه گویای حقایق زندگی، هنر، خلاقیت و آرامش بافندگان است. در زمینه گلیم‌های هرسین، نشانه‌های بسیاری از درهم‌تنیدگی تمدن و فرهنگ‌ها دیده می‌شود. این دستبافته نماد باورها، سنت‌ها و طبیعت منطقه است و در نمایشگاه‌های بین‌المللی مورد توجه قرار گرفته. از نظر اقتصادی، بازار پررونق آن باعث شده بافت گلیم بیش از سایر دستبافته‌ها در هرسین رواج داشته باشد.

سوالات متداول درباره گلیم هرسین

1. گلیم هرسین چیست و کجا بافته می‌شود؟

گلیم هرسین یکی از مرغوب‌ترین و معروف‌ترین گلیم‌های ایران است که در شهرستان هرسین استان کرمانشاه، عمدتاً توسط زنان روستایی بافته می‌شود و شهرت جهانی دارد.

2. چرا در حاشیه گلیم هرسین از موی بز استفاده می‌شود؟

به دلیل خاصیت ضد بید بودن پشم بز، از آن در حاشیه گلیم استفاده می‌شود تا از نفوذ حشرات جلوگیری کند، استحکام بیشتری بدهد و مانع پوسیدگی شود.

3. نقوش رایج در گلیم هرسین کدامند؟

نقوشی مانند مرغابی، پنجه گربه، قاچ خربزه، گل مشرفی، گل ترمه، سوزنی، چشمه نظامی، درخت و لانه گنجشک، قرقره راه‌راه و شیردال از جمله نقوش متداول هستند که اغلب هندسی و الهام‌گرفته از طبیعت می‌باشند.

4. رنگ‌های اصلی گلیم هرسین چیست؟

رنگ‌های اصلی شامل سفید، سرمه‌ای، قرمز، سبز، نارنجی و اخیراً سرخابی و سیاه است که با تضاد هنری زیبایی خاصی ایجاد می‌کنند.

5. ویژگی‌های منحصربه‌فرد گلیم هرسین چیست؟

بافت ذهنی و بدون نقشه، فشردگی نقوش، دوام بالا، دو رو بودن، حاشیه مشکی از موی بز و ثبت جهانی آن از ویژگی‌های بارز این گلیم است.

نتیجه گیری

در نهایت، گلیم هرسین معجزه‌ای از تار و پود است که در دل هرسین پنهان شده و میراثی ارزشمند برای نسل‌های آینده به شمار می‌رود. این هنر اصیل ایرانی، با حفظ اصالت خود، همچنان در جهان مدرن می‌درخشد.

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته