فرش در دوره قاجار

مجموعه: فرش و گلیم

فرش و فرشبافی در دوران قاجاریه

صنعت فرش در دوره قاجار چگونه بود؟

فرش و فرشبافی در دوران قاجاریه

قالی‌بافی به‌عنوان یک صنعت دستی و غیرماشینی، امکان پیشرفت و گسترش زیادی را نداشت و به همین علت امکان استفاده زیاد از صرفه‌جویی‌هایی به وجود آمده از تولید انبوه خیلی کم است، البته می‌توان رقم دار‌های قالی‌بافی را افزود.

در دوره قاجاریه با رواج بازار‌های اروپایی که از دوران صفویه شروع شده بود، فروش قالی مسیر معمولی خود را پیش گرفت و بازرگانان تبریزی کارگاه‌های زیاد قالیبافی نه‌ فقط در تبریز، بلکه در کرمان، مشهد، کاشان و سایر شهر‌ها تاسیس کردند و قالی‌های بافته‌شده را از راه استانبول به اروپا فرستادند.

تجارت قاجاریه در رابطه با فرش و فرشبافی دارای مسیری نزولی‌ـ صعودی‌ـ نزولی است، در آغاز حکمرانی قاجاریه، تجارت فرش‌دستباف در حال رشد و پیشرفت بوده، ولی همچنان وضعیت نزولی داشته است.

فرش در دوره قاجار

در دوره ناصری و مظفری تجارت قالی دارای مسیری صعودی و به سمت پیشرفت بوده و در آخر در انتهای دوره قاجاریه تجارت و اقتصاد فرش ایران رو به افت بوده است، در کل دوره قاجاریه را باید به سه قسمت یا برش زمانی تقسیم کرد، ثلث اول، دوم و سوم یا ابتدا، اواسط و انتها.

فرش و فرشبافی در همه مدت حکمرانی قاجاریه حدود ۲۵۰ سال دارای روال و سطح یکنواختی نبوده و مرتب در وضعیت پستی و بلندی بوده است و برای همین است که دو رویکرد مخالف نسبت به تاریخ فرش و فرشبافی در دوره قاجاریه وجود دارد.

ابتدا؛ شیوه ای که اعتقاد به رشد و پیشرفت تجارت قالی در عصر قاجار داشته و آنگاه شیوه ای که ناظر بر نالایق بودن حکام قاجار در کار تجارت فرش و سقوط و نزول فرش به‌ خصوص در انتهای حکومت قاجاریه است؛ آن‌چنان که آمده است؛ در پایان سده سیزدهم اقتصاد ما تکانی نخورد.

تولید صنایع محلی نسبت به دوره‌های پیش بسیار کاهش یافته بود، آزادی تجارت خارجی که از متعلقات سیاست استعماری انگلیس و روس بود سد بزرگی پیش روی پیشرفت اقتصاد داخلی گذاشته بود، ایران گرفتار بحران پولی و کاهش نقره بود، صادرات ایران که در ثلث اول قرن سیزدهم بر واردات آن بهتر بود، مسیر برعکس داشت.

قالي هاي تصويري دوره قاجار

آفت نوغان اقتصاد ابریشم را که شمار اصلی صادرات ایران را داشت، فلج کرده بود، تجارت قالی و ... که از بیشترین محصولات صادراتی بودند، به علت بی‌بند و باری مسببین تجارت در بازار جهانی شکست خورده بود...

طبق مقدمه رساله نامیده شده به تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری، فرش و فرشبافی عصر قاجار دارای ویژگی های این‌ گونه بوده است، مهد قالیبافی مملکت ایران بوده و این صنعت قرن‌ها مختص به ایران بوده است، ایلات چادرنشین ایران مخصوصا بانوان آن‌ها در زیر چادر‌های کوچک خود به‌صنعت قالیبافی مشغول به کار بودند، قالی‌های ایرانی نه‌ تنها به مصرف اهالی بومی این مملکت می‌رسید، بلکه به ممالک خارجه نیز که بیشتر دولتمندان آن‌ها دوستداران این کالا بودند، جابه جا می‌شد.

اقتصاد فرش در قرن نوزدهم، دارای دو جهت درونی و بیرونی است، از دیدگاه درونی، هزینه‌های نظام بافت، شامل هزینه خرید مواد و مصالح، مزد بافندگان و قالیبافان، هزینه برپایی‌دار، قیمت خرید قالی، نقش دلالان و واسطه‌ها و... از دیدگاه بیرونی کارگزار بر مقدار خرید و فروش فرش، سرشماری و آمار‌های صادرات و واردات، بازار‌های مصرف کشور‌های خارجی، و... است.

قالی از زمان‌های قدیم معروفترین کالای ایران بوده است، قالی‌های ایران خیلی مقبول و از نوع فرش‌هایی است که در اروپا به فرش‌های مخملی معروف است. طبق گزارش کمپانی هند شرقی در ۱۷۹۰ میلادی (۱۲۰۵ه. ق) قالی خراسان به‌ علت درخشش رنگ‌ها و کیفیت بافتش در همه دنیا مقامی رفیع داشته است، در دوره قاجار بیشتر مورد درخواست اروپاییان قرار گرفته بود.

دوران قاجار، دوره‌ای با پستی و بلندی، با خوشی‌ها و ناخوشی‌های زیاد، با پادشاهان لایق و نالایق برای اداره کشور پهناور ایران بود که حوادث بسیاری داشته است.

فرش‌های دوران قاجاریه

این دوره، عصر ارتباطات با غرب و اثرپذیری اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و فکری از اروپا است. این اثررپذیری در مورد فرش هم بوده است، به‌ گونه ای که در ابعاد، نقشها و روش بافت فرش‌های دوران قاجار دگرگونی بزرگ به وجود آمد.

این دگرگونی های بزرگ موج استقبال غربیان ازجمله اروپاییان و آمریکاییان را به دنبال داشت. به وجود آوردن نمایشگاه‌های بین‌المللی، صادرات فرش‌های دستباف ایرانی و به نمایش گذاشتن این هنر اصیل باعث شد تا فرش دستبافت ایرانی، برای همه شناخته شده باشد. یکی از مهم‌ترین تغییرات به وجود آمده در فرش‌های بافته‌شده در این دوره، بافت قالی‌های تصویری است.

قالي هاي تصويري، بخش تقریبا بزرگي از قالي هاي دوره قاجار را تشکيل مي دهند که تعداد بسیاری از آنها در موزه فرش ايران نگهداري مي شوند. مطالعه و بررسي چنين مجموعه بزرگ و وسیعی كه در دوره قاجار، به وجود آمده و رونق گرفت، نشان خیلی از نكات و مسايل مربوط به تاريخ قالي بافي به خصوص در زمينه طرح و نقش قالي ها است.

وجود تصويرگري در قالي هاي قاجار، به عوامل گوناگون فرهنگي، اجتماعي و هنري اين دوره به شدت نیز بستگی دارد.

فرش و فرشبافی در دوره قاجار

قالی‌های تصویری

در تعریف قالی‌های تصویری می‌توان گفت: قالی‌هایی که به‌جای استفاده نقشهای متداول ذهنی و تجریدی هنر فرش ایران، از تصویر استفاده کرده و به‌خصوص تصویر انسان را موضوع کار خود قرار داده‌اند.

قالی‌های تصویری دوران قاجار را می‌توان در چهار گروه اصلی تقسیم‌بندی کرد.

- قالی‌های تصویری با موضوع ادبیات غنائی مانند داستان لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، بهرام گور، و غیره.

- قالی‌های تصویری با موضوع حماسی مانند داستان‌های شاهنامه،رستم و سهراب، سیاوش، هفت‌خوان رستم و غیره.

- قالی‌های تصویری با موضوع شخصیت‌های اساطیری مانند جمشید، نادرشاه، هوشنگ شاه و غیره.

- قالی‌های تصویری با موضوع شخصیت‌های دینی و مذهبی مانند تمثال امامان، نورعلی‌شان و غیره.

موارد گفته شده فقط قسمتی از تصویرهای بافته‌شده در فرش‌های دستبافت دوره قاجار می‌باشد و بعضی فرش‌ها با تصویرهای غربیان حاضر در ایران، چهره مشاهیر، تصویر خیرین و بزرگان و افراد معروف هم وجود دارد.

تغییر از سبک بافت گل و بوته‌ها و بته‌جقه‌های اصیل ایرانی به بافت چهره افراد و یا تصاویر شاهنامه و ادبیات غنائی باعث دگرگونی در سبک فرش‌های ایران باستان شده است و چشم اندازهای روشنی را بر روی صنعت فرش‌بافی ایران باز نموده است.

قالی‌های تصویری، دسته نسبتاً بزرگی از قالی‌های دوره قاجار را تشکیل می‌دهند که می‌توان تعداد زیادی از آن را در موزه فرش ایران یافت. کرمان، کاشان و تبریز از مهم‌ترین مراکز بافت قالی در دوران قاجاریه محسوب می شدند. موضوعات پادشاهی، اروپایی و باستانی بیشتر در کرمان و موضوعات مذهبی و ادبی هم در کاشان و تبریز بافته می‌شدند.

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته